Dik Bijl, arbeids- en organisatiepsycholoog
De vierde industriële revolutie komt eraan. Wie gaan daarvan
profiteren? ‘We hebben nog vijf of tien jaar om onze maatschappij anders
in te richten.’
Bent u vrachtwagenchauffeur, administratief medewerker of fabrieksarbeider? Dan heeft Dik Bijl nieuws voor u. Uw baan gaat verdwijnen. Misschien niet morgen of volgende maand, maar wel binnen nu en twintig jaar. Ook hoger opgeleiden moeten zich zorgen maken. Een groot deel van het werk van artsen, belastingadviseurs, advocaten en andere kenniswerkers zal in de toekomst worden overgenomen door robots en computers.
Het nieuwe werken
Bijl is opgeleid als arbeids- en organisatiepsycholoog, maar belandde na zijn studie in de ICT. Hij werkte als ‘ICT-architect’ voor onder meer Oracle, HP en Microsoft. Bijl was ook de man die in Nederland het nieuwe werken (HNW) op de kaart zette. Hij schreef, toen nog in dienst van Microsoft, in 2007 het eerste Nederlandstalige boek over deze visie op het organiseren van werk, geïnspireerd door de whitepaper The New World of Work van Bill Gates. Tegenwoordig gebruikt Bijl de term liever niet meer. ‘Het nieuwe werken is dood’, schreef hij zelfs in een eerder boek.‘Het nieuwe werken is gekaapt door partijen die het gebruiken om hun eigen agenda te bevorderen’
Bijl: ‘Het concept is gekaapt door allerlei partijen die het
gebruiken om hun eigen agenda te bevorderen. Je had bijvoorbeeld “De
week van HNW”, georganiseerd door Natuur & Milieu. Dan is HNW
gereduceerd tot minder op de weg zijn. Het is ook misbruikt door
managementteams die bezuinigingsmaatregelen wilden doorvoeren door het
aantal werkplekken te reduceren. Terwijl HNW veel meer is dan
thuiswerken. Het gaat om het creëren van een optimale werkomgeving,
zowel fysiek, de virtueel (ICT), mentaal (processen en procedures) en
sociaal (hoe mensen met elkaar omgaan).
Wake-up call
Voorheen hield Bijl zich vooral bezig met technologie in relatie tot organisaties en individuen. In zijn nieuwe boek Alles wordt anders verlegt hij zijn aandacht naar de impact van technologie op de maatschappij als geheel. Hij beschrijft zeven nieuwe technologieën en de manier waarop ze ons leven zullen veranderen. Het boek is enerzijds een laagdrempelige introductie tot zaken als kunstmatige intelligentie, robotica, synthetische biologie en nanotechnologie, en anderzijds een wake-up call: het wordt tijd om serieus na gaan denken over de gevolgen van al die revolutionaire technologieën. Bijl: ‘We kunnen ons wel druk maken over vluchtelingenstromen, moslimterrorisme, de Brexit, Nexit en weet ik wat niet meer, maar de technologische revolutie die op ons afkomt, is op termijn veel ingrijpender. Het kan een enorme kans zijn op een betere samenleving, maar het kan ook een tsunami zijn die ons gaat overspoelen. Er moet een brede maatschappelijke discussie op gang komen over dit onderwerp. Ik mis de bewustwording dat we op een ijsberg afsteven. Als we nu met elkaar in gesprek gaan en oplossingen gaan bedenken, hebben we nog vijf of tien jaar om onze maatschappij anders in te richten.’
Wie is Dik Bijl?
1957: Geboren te Amstelveen
1985: Doctoraal Arbeids- en Organisatiepsychologie, VU Amsterdam
1985 – 2009: Diverse ICT-rollen bij Capgemini, Oracle, PAR CC, HP en Microsoft
2009 – heden: Zelfstandig adviseur, programmamanager en auteur
Boeken:
Het nieuwe werken (2007)
Aan de slag met het nieuwe werken (2009)
Journey Towards the New Way of Working (2011)
Resultaatgericht Organiseren (2013)
Alles wordt anders (2016)
1985: Doctoraal Arbeids- en Organisatiepsychologie, VU Amsterdam
1985 – 2009: Diverse ICT-rollen bij Capgemini, Oracle, PAR CC, HP en Microsoft
2009 – heden: Zelfstandig adviseur, programmamanager en auteur
Boeken:
Het nieuwe werken (2007)
Aan de slag met het nieuwe werken (2009)
Journey Towards the New Way of Working (2011)
Resultaatgericht Organiseren (2013)
Alles wordt anders (2016)
Politiek Den Haag moet ook aan de bak, vindt Bijl: ‘Het blijft nog te vaak bij de waarschuwing dat robots banen kosten, zonder dat er oplossingen worden aangedragen.’ Een voorbeeld van hoe het niet moet is volgens Bijl het voorstel van GroenLinks om belasting te heffen op robots. ‘Dat werkt alleen als je het wereldwijd invoert, anders jaag je alleen maar bedrijven weg uit Nederland.’
Industriële revolutie
Bijl verwijst naar het World Economic Forum (WEF), de jaarlijkse bijeenkomst van CEO’s, politici en andere bobo’s in het Zwitserse ski- en kuuroord Davos, waar begin dit jaar de vierde industriële revolutie werd uitgeroepen, een historisch tijdperk waarin productieprocessen volledig worden overgenomen door zelfstandig functionerende machines. Volgens Bijl is deze vierde industriële revolutie fundamenteel anders dan de eerste (gietijzer, stoommachines, fabrieken), de tweede (staal, elektriciteit, de komst van massaproductie) en de derde (computers, digitalisering).‘Uiteindelijk worden alle beroepen die je kunt vangen in een algoritme overbodig’
Bijl: ‘Vooropgesteld, het verleden is niet altijd de beste
voorspeller van de toekomst. Bij iedere nieuwe disruptieve technologie
werd gedacht dat het banen zou kosten, terwijl het uiteindelijk altijd
meer werk opleverde. Niemand kon bijvoorbeeld in 1900 de enorme impact
van de auto-industrie voorzien. Auto’s waren speeltjes voor rijke
mensen. Maar toen werden auto’s een massaproduct en kwamen er
autofabrieken, wegen, een brandstofindustrie, en andere aanverwante
sectoren. Misschien dat de vierde industriële revolutie ons ook gaat
verrassen en toch voor meer werkgelegenheid zal zorgen, maar daar ziet
het nu nog niet naar uit. Uiteindelijk worden alle beroepen die je kunt
vangen in een algoritme overbodig.’
Depressie
Volgens Bijl moeten we ons neerleggen bij een toekomst waarin er veel minder werk is. Binnen nu en twintig jaar kan 50 tot 75 procent van het aantal banen verdwijnen, denkt hij. Dat hoeft helemaal niet erg te zijn. Bijl: ‘We werken nu meer dan we ooit gedaan hebben. Nieuwe technologie heeft ervoor gezorgd dat we alleen nog maar met werk bezig zijn. Dat is niet gezond.’ Tegelijkertijd kunnen mensen ook moeilijk zonder werk, denkt Bijl: ‘Werken is voor mensen veel meer dan in een inkomen voorzien. De meeste mensen ontlenen er hun identiteit aan. Het hebben van een baan is de norm. Mensen met een bijstandsuitkering worden gezien als losers en profiteurs. Vandaar dat mensen die langdurig werkeloos zijn, vaak in een enorme depressie terechtkomen. De mens wil nu eenmaal zinvolle, betekenisvolle dingen doen, voor zichzelf en voor zijn omgeving.’Voor de toekomst voorziet Bijl twee scenario’s. In het optimistische scenario lijkt onze toekomstige samenleving nog het meest op het oude Athene, waar een elite van welgestelden vrijgesteld was van arbeid. Deze groep ‘vrije mannen’ kon veel tijd besteden aan de kunsten, filosoferen en andere zingevende activiteiten. Het werk werd gedaan door slaven. Dat waren niet alleen domme krachten, maar ook dokters en onderwijzers. De slaven, dat zijn straks de computers en robots. De grote vraag is alleen of we straks allemaal tot de ‘elite’ behoren. Bijl: ‘Dat kan alleen als we de bonussen van de nieuwe technologie goed verdelen over de mensheid, zodat de welvaart bij iedereen terechtkomt. Juist daarom is het van belang dat we nu gaan nadenken over zaken als een basisinkomen, deeleconomie en negatieve inkomstenbelasting. Ik ben geen macro-econoom, ik kan niet uitrekenen of het betaalbaar is, maar we zullen het wel moeten onderzoeken. Daarnaast moeten we moeten veel investeren in infrastructuur: wegen, energienetwerken, internet. Een goede infrastructuur is nodig om de deeleconomie te stimuleren.’
Dat niet iedereen enthousiast is over de deeleconomie, door sommigen smalend überkapitalisme genoemd, is Bijl niet ontgaan. Hij verduidelijkt: ‘Über en Airbnb zou ik nooit als voorbeeld nemen. Het gaat mij er juist om dat belangrijke infrastructuren publiek bezit blijven, zoals een energienetwerk waarmee burgers lokaal opgewekte energie kunnen delen.’
Ons nieuwe leven
De zeven technologieën die volgens Dik Bijl ons leven gaan veranderen:1. Humanoïde robots
Grote industriële robots in fabrieken kennen we al langer. De nieuwe en toekomstige generaties menselijke robots zijn breder inzetbaar, bijvoorbeeld als ouderverzorger, leraar of militair op het slagveld.
2. Zelfrijdende auto’s
Het begint met het vrachtvervoer, maar ook de eerste zelfrijdende personenauto’s zijn al in ontwikkeling. Ze zijn zuiniger en veel veiliger. Dus neemt de vraag naar brandstof en verzekeringen af. Volgens sommige onderzoekers leidt de zelfrijdende auto ook tot een overgang van autobezit naar autogebruik, waardoor het aantal auto’s op aarde wordt gedecimeerd.
3. Kunstmatige intelligentie
Computers worden steeds slimmer. IBM’s KI-systeem Watson wordt inmiddels ingezet als assistent van oncologen en andere artsen. En dat is pas het begin. Op termijn nemen KI-systemen al het kenniswerk over, denkt Bijl.
4. 3D-printen
De eerste gebouwen uit de 3D-printer zijn al in gebruik, net als auto’s die voor een groot deel uit 3D-geprinte materialen bestaan. Er wordt zelfs geëxperimenteerd met het 3D-printen van levend weefsel (bioprinten). In de toekomst zal on-demand fabricage steeds vaker massaproductie vervangen.
5. Synthetische biologie
Wetenschappers worden steeds beter in het knutselen met genen. Daardoor kunnen micro-organismen, zoals bacteriën en gisten, worden omgevormd tot minifabrieken die bijvoorbeeld biobrandstoffen of bioplastics produceren. Wellicht dat we in de toekomst ook grotere organismen kunnen ‘ombouwen’.
6. Nanotechnologie
Een nanometer is een miljardste meter. Er zijn al tal van praktische toepassingen voor materialen op nanoschaal, zoals waterafstotende kleding of zelfreinigende ramen. Nieuw zijn nanomachines: superkleine productie-eenheden op het niveau van moleculen. Het onderzoek staat nog in de kinderschoenen.
7. Genomische geneeskunde
Dit is een verzamelterm voor alle vormen van geneeskunde waarbij de medische behandeling wordt afgestemd op het genoom (de totale verzameling genen) van een individuele patiënt.
Oude Pekela
In het pessimistische scenario plukt een kleine groep zeer vermogende inwoners de vruchten van de technologische vooruitgang. De grootste bevolkingsgroep bestaat uit baanlozen die moeten rondkomen van uitkeringen onder het bestaansminimum. Bijl vergelijkt die situatie in zijn boek met het huidige Oude Pekela: ‘Pekela was tot de jaren 50 een florerende gemeenschap. Je had er de kartonindustrie. Toen die wegtrok, kwam er niets voor in de plaats. De goede mensen vetrokken. Wat overbleef was het type mens dat moeite heeft om voor zichzelf te zorgen en niet ondernemend is. Nu is Oude Pekela volgens onderzoek van Elsevier al geruime tijd de minst aangename plek in Nederland om te leven. De overheid weet prima hoe ze daar al het gas moet weghalen, maar investeert niet in de economische en sociale verbetering van Oost-Groningen.’‘Als we niets doen, komen we met zijn allen in een extreme versie van Oude Pekela terecht’
Helaas is het doemscenario volgens Bijl het meest waarschijnlijke.
Hij rekent voor: ‘We hebben nu een begrotingstekort van 3 procent. Als
we de helft minder aan inkomstenbelasting krijgen en vier keer zoveel
bijstandsuitkeringen, komen we op een tekort van 50 procent. Dat houdt
geen enkel land lang vol.’ Een sombere conclusie, geeft Bijl toe: ‘Dat
was niet de bedoeling toen ik begon aan het boek, maar het is de
realiteit. Als we niets doen, komen we met zijn allen in een extreme
versie van Oude Pekela terecht.’
Beeld: Frank Groeliken
