Ook de ING geeft aan dat beleid Rutte 300.000 extra banenverlies heeft opgeleverd.

Hoogleraar Bas Jacobs: 'Dijsselbloem is de erfgenaam van Colijn'

Bas Jacobs, hoogleraar economie en overheidsfinanciën aan de Erasmus School of Economics. Foto: Bob Bronshoff/Hollandse Hoogte

Bas Jacobs was lang een roepende in de woestijn als hij het kabinet bekritiseerde om zijn 'budgettaire orthodoxie'. Maar behalve de grootste banken in Nederland — Rabobank al in 2013 en sinds vorige week ook ING — scharen inmiddels ook werkgevers, het IMF en veruit het grootste deel van zijn collega-economen in binnen- en buitenland zich achter de analyse dat de kabinetten Rutte het verkeerde antwoord op de crisis gaven.
Nog steeds is Den Haag het spoor bijster als het gaat om het terugvinden van het groeipad, vindt de hoogleraar overheidsfinanciën en economisch beleid aan de Erasmus School of Economics. 'Waar het op neerkwam is dat je de economie enkele tientallen miljarden armer maakt om een paar honderd miljoen rentelasten te besparen. Ik kan er echt niet bij.'
Een interview, aan de vooravond van de laatste Miljoenennota van de 'erfgenaam van Colijn'.

Wat ging er fout sinds in 2008 de crisis uitbrak?
'Het is fascinerend dat veel overheden, inclusief de Nederlandse, eerst besloten om de begrotingsteugels te laten vieren. Dat was verstandig. Waarvoor heb je staatsschuld? Om de gevolgen van dit soort crises over de tijd uit te smeren. Maar in 2010 gingen we van de erkende noodzaak van stimuleren en de economie niet teveel belasten heel snel terug naar de orthodoxie. Ook in het monetaire beleid. De rentes werden prematuur verhoogd.'

‘Dat iedereen zijn schulden moest afbouwen is zo’n fatale vergissing die ook steeds terugkomt in de analyse van DNB’

Toen trad het eerste kabinet-Rutte aan.
'Ja, Rutte profileerde zich al in 2006, nadat hij het leiderschap van de VVD had veroverd, als de man die de staatsfinanciën op orde brengt. Dat was toen ook een uitstekend verhaal. Lees mijn eigen stukken uit die tijd er maar op terug. Nederland ging te lichtzinnig met de overheidsfinanciën om in een periode van ongekende economische voorspoed. Er werd onvoldoende nagedacht over de vergrijzing'.

Waarom was dat in 2010 dan niet meer het juiste antwoord?
'Er was vraaguitval door enorme financiële problemen. Mensen kwamen in moeilijkheden met hun hypotheek, bedrijven gingen in ongekende aantallen failliet, de economie kromp heel sterk. Als je daar uit wilt komen heb je ondersteuning van de vraag nodig en oplossing van de financiële problemen. Dat gebeurde in Amerika. De tekorten liepen daar op tot 10% en het monetaire beleid was zeer expansief.'

Zulke waarden wilden we toch hier niet bereiken?
'Dat iedereen zijn schulden moest afbouwen is een van de fatale vergissingen in de analyse die je ook telkens ziet terugkomen bij de Nederlandsche Bank. In de nationale boekhouding is het bezit van de één de vordering van de ander. Als er iemand wil sparen, moet iemand anders lenen. Als je wilt dat de private sector zijn financiële positie op orde brengt, moet je dat ondersteunen door zelf een hogere schuld op je te nemen. Anders lukt dat niet. De private schuld is ook alleen maar groter geworden.'

Maar sanering en hervormingen zijn toch inherent aan het herstelproces?

‘Het zit in onze volksaard om “het huishoudboekje op orde te brengen” als het slecht gaat’

'Verhoging van de aow-leeftijd en ingrepen in de huizenmarkt zijn zeer verdedigbaar. Maar ze hadden gepaard moeten gaan met stimulerend beleid, niet met bezuinigingen en lastenverzwaringen. Het CPB schat het groeiverlies door het gevoerde overheidsbeleid tijdens 2011-2017 op ongeveer 6% van het bbp. Dus je loopt ieder jaar 2% tot 2,5% van het bbp aan belastinginkomsten mis. Als je drie jaar had gewacht en niets had gedaan, had dat net zoveel opgeleverd als al die bezuinigingen en lastenverzwaringen bij elkaar opgeteld. En daarna had je ieder jaar 2,5% extra in de staatskas gehad. Minister van Financiën Jeroen Dijsselbloem sprak in zijn eerste begroting over rente als "zondegeld". Welnu: je bespaart inderdaad € 600 mln per jaar op je rentelasten, maar verliest ook tientallen miljarden aan nationaal inkomen, ieder jaar weer.'

Hoe is het mogelijk dat die analyse al zo lang op een Haagse beleidsmuur stuit?
'Ik heb me echt de haren uit het hoofd getrokken om die vraag te beantwoorden. Uiteindelijk heb ik vijf verklaringen. Politici ter rechterzijde grepen de crisis aan om de overheid te saneren. Dat het niet bijdroeg aan herstel, deed er politiek niet toe. Politici ter linkerzijde vinden het moeilijk om de teugels te laten vieren, omdat ze ten onrechte het imago van een gat in hun hand hebben. Zelfs GroenLinks steunde het Kunduzakkoord, met een lastenverhoging van € 9 mrd. Zowel links als rechts had zich gecommitteerd aan budgettaire orthodoxie. En nog steeds durft niemand daarvan terug te komen, uit angst voor politiek gezichtsverlies. Ten derde zit het in onze volksaard om als het slecht gaat ''het huishoudboekje op orde te brengen en de broekriem aan te halen''.'

Daar valt toch niet zoveel op af te dingen in een crisis?
Daar valt individueel veel voor te zeggen, bijvoorbeeld als je onder water staat met je hypotheek. Maar wat individueel rationeel is, kan tot collectieve waanzin leiden. In het begrotingsdebat zit een heel sterke morele dimensie. Die zag je ook in de jaren 30; Dijsselbloem is de erfgenaam van toenmalig minister-president Hendrik Colijn. Schuld is in onze taal en cultuur hetzelfde als zonde en daarom intrinsiek fout. En er is een vierde verklaring, ook typisch Nederlands: er was een jaar of vier helemaal geen discussie mogelijk over het begrotingsbeleid. Er heerste een onwrikbare consensus bij alle partijen, behalve PVV en SP. En als er in Nederland eenmaal consensus is bereikt, sta je met andere opvattingen buiten de orde.'

En de vijfde oorzaak?
'De belangrijke besluiten in Nederland worden genomen door mensen die zijn geschoold in de jaren 80. Toen hadden we stagflatie: aanbodproblemen, hoge inactiviteit, hoge rentes, oplopende inflatie. Bezuinigingen en hervormingen waren het recept om eruit te komen. Nu is het een soort automatisme om daarop terug te grijpen. In het institutionele raamwerk in Nederland, van de financieel-economische ministeries tot aan de Nederlandsche Bank en het Centraal Planbureau, zit te weinig up-to-date-kennis van de moderne macro-economie en van de geschiedenis van de jaren 30 om te zien dat de Grote Recessie een ander beestje was: een financiële crash met keynesiaanse vraaguitval.'

Als u dinsdag de begroting zou indienen, hoe zou die eruit zien?

‘De economie wordt tientallen miljarden armer om € 600 mln te besparen’

'Het monetaire beleid werkt niet meer goed bij een rente van nul. Monetaire financiering — helikoptergeld — zou wenselijk zijn maar mag niet. Dus moet je ervoor zorgen dat je op korte termijn stimuleert en op lange termijn de economische structuur versterkt. Investeer in onderwijs, onderzoek, R&D, duurzame energie, dijken en knelpunten in de infrastructuur. Verlaag ook de belasting, gekoppeld aan een hervorming van het stelsel. Verschuif daarbij de belastingdruk van arbeid naar kapitaal, waardoor de netto looninkomens omhoog gaan en de nettorendementen omlaag.'

En de hervormingen?
'Het pensioenstelsel moet worden omgezet naar verplichte, individuele pensioenrekeningen, waarbij de doorsneepremie wordt afgeschaft. Daarvoor is naar schatting € 100 mrd nodig als iedereen zou worden gecompenseerd. De lage rente maakt het mogelijk om die overgang via de overheid verzachten. De hypotheekrenteaftrek? Haal de aflossingsplicht eraf en beperk de renteaftrek sneller.'

En het tekort laten we gewoon oplopen?
'We hebben nu nog steeds onderbesteding van 1 à 2% van het bbp. Zet in op een budgettaire stimulans van 2% van het bbp of iets meer en laat het tekort oplopen richting de 3%. Het grootste macro-economische risico is dat we in een langdurig stagnatiescenario terechtkomen. We kunnen alleen uit zo’n economisch moeras ontsnappen bij wat overbesteding. Inflatie is nu goed. Pas als de economie een tijdje oververhit is geraakt, keren we weer terug naar een normale economische omgeving met positieve rentes.'

Ulko Jonker