Dit had in het regeerakkoord moeten staan over vast en flex
Terug naar het olifantenpaadje
In lijn met het maatschappelijk onbehagen wil het
kabinet-Rutte III verdere flexibilisering van de arbeidsmarkt tegengaan.
Maar de voorgestelde maatregelen leiden juist tot meer onzekerheid, bij
flexwerkers én bij vaste krachten.
De voornemens
De regeringspartijen gaan mee in het beeld dat werkgevers graag schetsen, namelijk dat er in Nederland zoveel flexwerk is doordat vaste contracten te vast zijn (zie ook het kader). Het aanstaande kabinet wil het daarom gemakkelijker maken om mensen te ontslaan. Daarmee worden, naast de circa 2,3 miljoen mensen die nu ongewild flexwerken, in potentie ook vijf miljoen mensen met een vast contract onzekerder over hun werk. Hoe de voorgestelde maatregel in de praktijk uitpakt zal vooral van kantonrechters afhangen. Zij krijgen meer vrijheid om, als er verschillende redenen zijn voor ontslag die geen van alle op zichzelf overtuigend zijn, het ontslag toch toe te staan.De redenering dat flex vooral bestreden moet worden door vast minder vast te maken, leidt er op den duur toe dat vast werk even goedkoop én even los wordt als flexwerk. Niet alleen voor vaste krachten maar ook voor flexwerkers, want ook voor hen zitten er belangrijke verslechteringen in het vat. In plaats van na twee jaar hoeft de werkgever hun voortaan pas na drie jaar een vast contract aan te bieden.
De maatregel is officieel bedoeld om de kans op een vast contract te vergroten. Maar de kans dat een werkgever iemand níet na twee jaar een vast contract aanbiedt maar wél na drie jaar is minimaal. In de praktijk betekent het dus een jaar langer flexen, een jaar langer onzekerheid.
Als het aan het kabinet-Rutte III ligt wordt het bovendien mogelijk om mensen levenslang korte contracten te geven ‘als het werk daarom vraagt’, zo staat in het regeerakkoord. Het gaat daarbij om werk dat ten hoogste negen maanden per jaar verricht hoeft te worden. De contractenteller gaat steeds ‘op nul’, mits mensen tussendoor minstens drie maanden niet in dienst zijn. Voortaan zijn daarmee levenslange tijdelijke contracten mogelijk bij omroepen, in de horeca, toeristenindustrie, bij theatermakers, in land- en tuinbouw en in alle andere sectoren waar mensen niet het hele jaar nodig zijn. Ook in het basisonderwijs zit er voortaan geen rem meer op de hoeveelheid tijdelijke contracten: bij ziektevervanging gaat de contractenteller altijd op nul.
Hoe vast is vast?
Luisterend naar woordvoerders van werkgevers krijg je al snel het idee dat je als werkgever nauwelijks van werknemers af kunt komen. Geen wonder dat ze hun toevlucht zoeken in flexkrachten! Maar hoe vast is vast in Nederland?Voor werkgevers die van iemand af willen zijn er grofweg drie wegen. Bij bedrijfseconomische redenen (het gaat minder goed met het bedrijf of er zijn om andere redenen minder mensen nodig) moet het UWV toestemming geven. Wordt de werknemer ontslagen vanwege een conflict of slecht functioneren, dan loopt het ontslag via de kantonrechter. Maar de meeste werkgevers kiezen voor de derde weg: ontslag met wederzijds goedvinden.
Het UWV behandelt jaarlijks ruim elfduizend ontslagaanvragen, de kantonrechters behandelen zo’n zevenduizend zaken per jaar. De procedure via het UWV kost, mits de werkgever goed beslagen ten ijs komt, vier weken. Bij de kantonrechter duurt het acht weken. Het UWV verleende in bijna negentig procent van alle gevallen toestemming. Hoe hoog dat percentage is bij de kantonrechter wordt niet bijgehouden. Over het ontslag met wederzijds goedvinden zijn geen harde cijfers. Onderzoeksbureau SEO gaat er op grond van een enquête onder werkgevers vanuit dat het om zeker tachtigduizend mensen per jaar gaat.
Wie een goede reden heeft om mensen te ontslaan, kan in korte tijd van ze af. Sinds de wet Werk en zekerheid van 1 juli 2015 moeten werkgevers wel altijd een ‘transitievergoeding’ betalen aan de ontslagene: een derde van een maandsalaris voor ieder jaar dat iemand in dienst was. Wie zonder toestemming van UWV of rechter van iemand af wil, dus met wederzijds goedvinden, is over het algemeen méér kwijt. SEO vroeg, in het onderzoek dat afgelopen mei verscheen, ook aan werkgevers of zij sinds de nieuwe ontslagregels eerder of later tot ontslag overgaan. Dat blijkt niet het geval.
Het onderzoek vond plaats in opdracht van VVD-minister van Economische Zaken Henk Kamp, maar hij heeft er bij het verschijnen geen enkele ruchtbaarheid aan gegeven. Geen wonder, zegt Evert Verhulp, hoogleraar arbeidsrecht aan de Universiteit van Amsterdam. ‘De minister hoopte munitie te krijgen om een discussie over het ontslagrecht te beginnen, maar de uitkomsten waren anders.’ SEO onderzocht ook of de ontslagkosten bij wederzijds goedvinden waren toegenomen ten opzichte van vier jaar geleden (lees: vóór de Wet werk en zekerheid). Dat bleek niet het geval: de ontslagvergoeding die mensen meekrijgen is zelfs twintig procent lager.
Paul de Beer, hoogleraar arbeidsverhoudingen aan de UvA, vergeleek de ontslagwetgeving van veel Europese landen en stelde vast dat er geen verband blijkt te bestaan tussen de hoeveelheid flexwerk en de ontslagbescherming in een land. De hoeveelheid flexwerk blijkt vooral samen te hangen met het gemak waarmee werkgevers gebruik kunnen maken van flexkrachten en de prijs van flex. De belastingvoordelen voor zzp’ers in Nederland zijn uitzonderlijk groot.
Het zijn een paar lovenswaardige verbeteringen, maar ze wegen bij lange na niet op tegen de grote en fundamentele verslechteringen. En, belangrijker misschien nog, de twee belangrijkste oorzaken van flexwerk worden niet aangepakt.
Oorzaak 1: Aanbesteding en onzekere financiering
Decennialang, tot ongeveer 2000, was de hoeveelheid flexwerk in Nederland ongeveer stabiel, rond de twintig procent. Om daarna in zeventien jaar tijd te verdubbelen. Inmiddels heeft veertig procent van de werkenden geen vast contract, dat zijn 3,3 miljoen mensen. Afgaande op enquêtes is dat voor ongeveer één miljoen zzp’ers een vrijwillige keuze, maar zouden de 2,3 miljoen anderen graag een vast contract willen.Vaak worden globalisering en technologie als oorzaken van flexwerk genoemd, maar de hoogste percentages flexwerk zijn te vinden in sectoren die het minst onderhevig zijn aan globalisering: de cultuursector en de horeca. En als globalisering en technologie de oorzaken zouden zijn, hoe kan het dan dat de toename in Nederland veel sterker is dan in de buurlanden? Nederland staat inmiddels in de Europese kopgroep als het gaat om flex, samen met onder andere Polen, Spanje en Griekenland. In Duitsland, België en Zweden nam de flexibele schil sinds het jaar 2000 níet toe.
Een belangrijke, en veronachtzaamde, oorzaak zit in de manier waarop de Nederlandse overheid de afgelopen decennia haar geld is gaan uitgeven, stelt Joop Schippers, hoogleraar arbeidseconomie in Utrecht. Hij doelt op twee fenomenen: de opmars van aanbestedingen door de overheid en het vervangen van structurele subsidies door projectsubsidies. Als het winnen of verliezen van een aanbesteding bepaalt of je volgend jaar nog bestaat, is het logisch dat werkgevers huiverig zijn voor vast personeel. Of het nou gaat over de bouw, het openbaar vervoer, het huren van zaaltjes of de thuiszorg, vrijwel alles wat de overheid aan derden uitgeeft wordt tegenwoordig aanbesteed. Voorheen was er één aanbieder, zoals in het openbaar vervoer, óf de overheid werkte met vaste toeleveranciers, en zeker gemeenten hadden de neiging de buit enigszins eerlijk over verschillende plaatselijke leveranciers te verdelen. Bij aanbestedingen is het alles of niets: je wint of je verliest.
Het ministerie van Economische Zaken liet vorig jaar in kaart brengen om hoeveel overheidsgeld het bij aanbestedingen gaat en komt op 73 miljard per jaar. Maar de onderzoekers zeggen er meteen bij dat het in werkelijkheid om veel meer gaat, want grote delen van het openbaar vervoer, de bestedingen uit de Wet langdurige zorg en de bestedingen van zorgverzekeraars zitten niet in de schatting verwerkt. Soms is aanbesteding verplicht, vanwege Brusselse regels, maar lang niet altijd. Bij twee derde van de 73 miljard gaat het om bedragen die niet onder de Europese aanbestedingswet vallen.
Aanbesteding maakt niet alleen het verkrijgen van een opdracht onzeker (en daarmee de hoeveelheid benodigd personeel), het zet ook een grote druk op bedrijven en organisaties om te proberen de goedkoopste te zijn. En loonkosten zijn vaak de makkelijkste bezuiniging, bijvoorbeeld door vast werk te vervangen door flexwerk. Het onderwijs, de zorg, de cultuursector en tal van andere publiek gefinancierde organisaties kregen de afgelopen jaren behalve met aanbestedingen ook te maken met het vervangen van hun structurele financiering door incidentele projectsubsidies. Ook daardoor is het moeilijker vaste mensen aan te nemen.
Oorzaak 2: Goedkoop, makkelijk én normaal
Economen hebben het niet snel over ‘cultuur’ als verklaring voor economische verschijnselen. Maar de Nederlandse opmars van flexwerk is wel degelijk ook een cultureel verschijnsel, stelt Arjo Klamer. Klamer is hoogleraar economie van de kunst en cultuur aan de Erasmusuniversiteit. Het verschilt per land waar mensen geld voor over hebben, stelt hij. Nederlanders hebben veel geld over voor auto’s, vakantie en huizen, maar voedsel is voor het gros van de Nederlanders nooit goedkoop genoeg. En voor Nederlandse werkgevers is arbeid ook steeds meer in dat vakje terechtgekomen: alles wat er beknibbeld kan worden, wordt beknibbeld. Voeg dat bij een aantal economische ontwikkelingen, zoals het machtiger worden van aandeelhouders en de grotere rol van de financieel directeur in bedrijven, en de druk op de arbeidskosten is compleet. Zo werd Nederland naast het land van plofkippen ook het land van plofwerk.Het Nederlandse poldermodel, het intensieve overleg van werkgevers en werknemers, droeg bij aan het creëren van olifantenpaadjes waardoor werkgevers voor een dubbeltje op de eerste rang kunnen zitten. Pim Paulusma, beleidsmedewerker bij de fnv: ‘De vakbeweging dacht mee met werkgevers om regelgeving te creëren voor specifieke situaties waarin echt flexibiliteit nodig is. Maar in plaats van een bypass voor uitzonderingsgevallen werd het de gewone gang van zaken.’
Olifantenpaadjes werden snelwegen. Als voorbeeld noemt hij de regelgeving voor uitzendkrachten die ooit bedoeld was voor vakantiekrachten en voor ‘piek en ziek’, maar die in veel sectoren inmiddels gebruikt wordt voor structureel werk. Paulusma: ‘Je bent als werkgever langzamerhand gek als je mensen een vast contract aanbiedt. Als collega-werkgevers wel gebruik maken van sluipwegen is het moeilijk om fatsoenlijk te blijven, zelfs al zou je willen. De rotte appels trekken de anderen mee.’ Voor werkgevers zijn flexwerkers al gauw veertig procent goedkoper dan vaste krachten, door lagere lonen, minder kosten voor sociale zekerheid en – in het geval van zzp’ers – fiscale voordelen. In het Ondernemerspeil, een enquête in opdracht van het Financieele Dagblad, liet driekwart van de ondernemers onlangs weten dat ze de flexibilisering te ver doorgeschoten vinden.
De enige echte oplossing is sluipwegen af te sluiten en flexwerk duurder te maken dan vast werk, stelt de fnv. Niet even vast als vast, maar wel minstens even duur als vast, zodat flex geen verdienmodel meer is. Daarmee wordt arbeid weliswaar iets duurder, maar nu zelfs De Nederlandsche Bank en het imf vinden dat een groter deel van de economische groei ten goede zou moeten komen aan werkenden, is dat eerder een pré dan een argument om het niet te doen. Een klein begin is dat het kabinet overweegt om de WW-premie voor flexwerk hoger te maken dan voor vaste contracten. Dit maakt de keuze voor flex voor werkgevers minder aantrekkelijk en past bij ‘de vervuiler betaalt’: flexwerkers komen veel vaker dan anderen in de WW terecht.
